ناهمواری‌های گنبدی شکل با هسته مرکزی نمک را می‌توان تعریفی ساده و کلی از گنبد نمکی دانست. گنبدهای نمکی نقش عمده‌ای را در تشکیل کویر و شور شدن آب‌های طبیعی ایفا می‌کنند. اهمیت گنبدهای نمکی مربوط به مجاورت آن‌ها با مخازن نفتی و نیز منابع پتاس و سولفور است. گنبدهای نمکی ایران بیشتر در مناطق جنوبی آن متمرکز است. در این نوشتار به سه پرسش اساسی پاسخ می‌دهیم: 1) گنبد نمکی چیست؟ 2) ساختار، شکل و انواع گنبدهای نمکی کدامند؟ 2) گنبدهای نمکی ایران کدامند؟
گنبد نمکی چیست؟
داستان تشکیل گنبد نمکی ساده است: ورقه‌ها و لایه‌های نمک موجود در اعماق زمین در طول سال‌های متمادی توانسته‌اند خود را به سطح زمین رسانده و به کمک حوادث طبیعی همچون زلزله خرد و در اشکال متنوعی مثلا گنبد ظاهر شوند. نوع سنگ‌های پوششی و میزان فشار درونی گنبدهای نمکی باعث تفاوت ظاهری آن‌ها با یکدیگر شده است.
ساختار گنبد نمکی
هسته‌ای مرکزی از جنس نمک که سنگ‌های رسوبی محلی آن را احاطه کرده‌اند ساختار گنبد نمکی را تشکیل می‌دهد. البته در این ساختار، طبقات رسوب یافته جوان‌تر از هسته مرکزی هستند. علاوه بر این در اکثر گنبدهای نمکی، پوششی فوقانی موسوم به پوش‌سنگ وجود دارد که از جنس سنگ‌های رسوبی آهکی، ژیپس و آندریت و گاهی اوقات مواد گوگردی است. پوش‌سنگ‌ها در برخی موارد تا چند صد متر ضخامت دارند. با این حال برخی گنبدهای نمکی مانند گنبد نمکی قم نیز یافت می‌شوند که فاقد این پوشش فوقانی هستند.
شکل ظاهری گنبد نمکی
تاقدیس نمکی، برجستگی‌های تیغه مانند نمکی، امواج نمکی، بالش‌های نمکی و استوک‌های نمکی از جمله اشکال متنوع گنبدهای نمکی هستند. شمار زیادی از آن‌ها دارای دیواره‌‌ای با شیب 80 یا 90 درجه به سمت بیرون هستند. این پدیده طبیعی زیبا بیشتر شکلی نامتقارن دارد که شیب مختلف دیواره‌‌های آن در جهات گوناگونی است. شکل مقطع بیشتر آن‌ها دایره و تعداد کمی از آن‌ها بیضی شکل است. گسترش افقی آن‌ها دراکثر موارد تا چندین کیلومتر است.
انواع گنبدهای نمکی
گنبدهای نمکی از نظر عمق سطح فوقانی به سه دسته تقسیم‌بندی می‌شوند:
- گنبدهای نمکی عمیق
فاصله این نوع گنبد از سطح زمین به بیش از یک و نیم کیلومتر می‌رسد. البته گنبدهایی در اعماق بیش از 3000 متر از سطح دریا نیز وجود دارند.
- گنبدهای نمکی با عمق متوسط
فاصله موجود بین سطح فوقانی آن‌ها تا سطح زمین بین یک تا یک و نیم کیلومتر است.
- گنبدهای نمکی کم‌عمق
سطح فوقانی این نوع از گنبدها در فاصله‌ایی کمتر از یک کیلومتری سطح زمین قرار دارند. گنبدهای نمکی ایران مثال بارزی از گنبدهای نمکی کم‌عمق هستند.
گنبدهای نمکی ایران
فهرست مهم‌ترین گنبدهای نمکی ایران شامل موارد زیراست:
- گنبد نمکی قم
- گنبد نمکی جزیره هرمز
- گنبد نمکی جاشک (بوشهر)
- گنبد نمکی پل (بندرعباس)
- گنبد نمکی جزیره ابوموسی
- گنبد نمکی کنارسیاه فیروزآباد (استان فارس)
- گنبد نمکی جزیره قشم
- گنبد نمکی مادر واقع در گزهرمزگان
- گنبد نمکی گچین (بندرعباس)
- گنبد نمکی کرموستج لارستان
- گنبد نمکی نهند (آذربایجان غربی)
- گنبدهای نمکی سمنان
- گنبد نمکی هکان واقع در سیمکان جهرم
